Mặc dù chúng ta đều cùng là loài người, đều mang những hạt mầm tiềm năng sẵn sàng nảy mầm trên những cánh đồng vMeme như nhau, nhưng chúng ta vẫn có khuynh hướng lựa chọn, phân biệt: Tôi chỉ muốn phát triển phần này, và không chịu cái phần đó đâu, xấu xa lắm. Tôi thích giống những người này, và tôi ghét những người khác…
Hãy hình dung nội tâm của một “Tím”, một cô bé tám tuổi:
Tôi yêu gia đình tôi. Tôi tôn trọng cha mẹ tôi vô cùng. Dù có thế nào, tôi vẫn mong cho cha mẹ được vui. Tôi sẽ không làm điều gì khiến cha mẹ tôi phiền lòng. Tôi là đứa con ngoan, có hiếu. Tôi sẽ không bao giờ như anh Hai, chuyên cãi cha cãi mẹ, chuyện gì cũng ngang bướng làm theo ý mình.
Theo các bạn, dù cô bé chối bỏ thì phần ương ngạnh, mạnh mẽ, muốn khẳng định bản thân phải chăng là hoàn toàn vắng bóng trong cô bé, chỉ có ở “anh Hai”? Câu trả lời dĩ nhiên là không. Những điều đó luôn tồn tại trong mọi người. Khi cô bé “Tím” chối bỏ điều đó, nó chỉ bị nén xuống phần Bóng tối. Để phát triển, sẽ có một ngày cô bé thừa nhận phần Bóng tối đó, đưa nó lên ánh sáng, sống với nó. Vào khoảng tuổi dậy thì, cô không còn ngoan ngoãn theo góc nhìn của cha mẹ nữa, cô khẳng định mình, có khi hơi quá đáng. Vậy là, khi một người thuộc vMeme Tím tiến đến chấp nhận phần Bóng tối của mình, là những điều họ vẫn ghét (hoặc thầm mong muốn, ganh tị) ở Đỏ, họ sẽ kích hoạt được vMeme Đỏ.
Tương tự, trong khi Đỏ thoả sức sống say sưa với hiện tại, luôn muốn mọi thứ “lập tức, ngay bây giờ”, thoả mãn những điều mình muốn, ít chú ý đến cảm nhận của người khác hay những hậu quả lâu dài… thì Bóng tối của họ là gì? Sâu thẳm trong phần Bóng tối, họ vẫn luôn biết cuộc đời là hữu hạn, là ngày mai sẽ đến với những hậu quả của những gì mình làm hôm nay, và những tổn thương gây ra cho người khác là điều nghiêm trọng và sẽ phải trả giá. Đỏ sẽ tiến lên được Xanh da trời nếu phát triển Cái Tôi nhận thức lớn dần lên, tiêu hoá được phần bóng Tối này, đưa nó thành ánh sáng.
Vậy là, Cái Tôi chúng ta càng ngày càng lớn thêm trên quá trình phát triển. Cái Tôi của bậc vMeme sau có thể hình dung là lớn gấp đôi cái tôi của vMeme trước. “Lên level”, nói theo ngôn ngữ game, chính là bằng cách chiến thắng và tiêu hoá kẻ thù, bổ sung những gì vừa chinh phục được vào chính mình, làm chính Cái Tôi của mình không ngừng lớn mạnh.
Có một câu trích dẫn từ Carl Jung có vẻ ủng hộ hướng suy luận này:
Cái Tôi càng “thuần hoá” được nhiều khía cạnh vô thức, càng chấp nhận được nhiều khối vô thức quan trọng thì nó lại càng gần hơn với Tự Ngã, mặc dù quá trình tiệm cận này dường như cứ tiếp tục mãi không bao giờ kết thúc.
C. G. Jung. Collected Works, Vol. 9: Aion, Researches into the Phenomenology of the Self. Princeton University Press (1959).
Phải chăng quá trình này thực sự không có điểm kết thúc?
Chúng ta mới được biết đến 8 vMeme của loài người, với vMeme Vàng có một Cái Tôi chắc chắn là rất lớn, hãy xem lại vài dòng mô tả liên quan đến khía cạnh này:
VMeme Vàng thiên về tự khẳng định hơn là hy sinh bản thân hay rút vào bóng tối. Chính vì thế, chúng ta sẽ không quan sát thấy Vàng như thiêu thân lao vào những đám lửa. Đừng hy vọng họ hy sinh cá nhân cho một tập thể, một truyền thống hay một sự thật nào, hay thậm chí cho loài người một cách vô lối hoặc không hiệu quả. Cố gắng làm cho Vàng cảm thấy hổ thẹn vì đã không hy sinh là một điều vô ích. Vàng chỉ lắng nghe và đáp ứng với những phán đoán và cảm nhận riêng của họ. Vàng chỉ so sánh mình với chính bản thân mình chứ không so sánh mình với người khác, dù là với hình ảnh bậc thầy tư tưởng nào đi chăng nữa.
Một mô tả cụ thể về một cá nhân mà tôi tin đang đại diện cho vMeme Vàng cũng khẳng định thêm “Vàng chỉ lắng nghe và đáp ứng với những phán đoán và cảm nhận riêng của họ”:
“Ha, ha, ha, ha, ha.” Đó là phản ứng của Elon Musk khi tôi hỏi anh về sự im lặng. Nhưng sau khi suy ngẫm một chút, anh kết luận rằng mình chính là một người biết cách dựa vào sự im lặng nội tâm, tắt đi những tiếng động của thế giới để mở rộng lòng mình cho những suy tư. Musk đã làm thế cả đời mình. Ngay cả khi trò chuyện, anh cũng thường ngừng một lúc lâu trước khi trả lời mỗi câu hỏi. Trước tiên anh sẽ nghiêng đầu, rồi nhìn lên, và tận hưởng một lúc im lặng trước khi lên tiếng trả lời.
Khi tôi trò chuyện với anh về những ý tưởng mà anh còn chưa thực hiện, tôi cảm nhận được rõ ràng rằng Elon chẳng nghe theo những người cố vấn hay những chuyên gia khác, anh chỉ lắng nghe khoảng im lặng bên trong chính mình.
Erling Kagge. Silence: In the Age of Noise (NXB Pantheon, 2017)
Vậy, bước phát triển đến vMeme Xanh ngọc đã là Thành toàn Tự ngã hay chưa?
Chúng ta cùng xem lại những mô tả liên quan:
Tất cả hàm chứa mọi cái riêng biệt, và trong từng sự vật hiện tượng riêng biệt đều hàm chứa tất cả, phản ánh tất cả. Tất cả là Một. Một là Tất cả. Bất kỳ điều gì cũng đều luân chuyển, tụ rồi tán, thành rồi diệt cùng với vạn vật. Vạn vật đều luân chuyển, tuôn chảy, đan cài, tương tác.
Xanh Ngọc sống thường trực trong một dòng cảm xúc yêu thương, kết nối, có đối tượng là tất cả. Toàn bộ Trái đất và các sinh thể sống trên đó, không chỉ loài người, được cảm nhận như các tế bào của cùng một cơ thể, Gaia. Không có sự cách biệt nào giữa các cá nhân, tất cả đều có thể cảm nhận cảm giác thuộc về. Dĩ nhiên là các biên giới quốc gia, các rào cản chính trị và tôn giáo, các khác biệt chủng tộc… đều không còn được phép chia rẽ loài người.
Dường như ở đây, chúng ta đã thấy le lói một âm hưởng nào đó của trạng thái Vô Ngã, hay Tự Ngã bao trùm tất cả.
Nhưng tôi có vài suy nghĩ thận trọng:
Thứ nhất, đây chỉ là mô tả ban đầu, vì đa số các tác giả mô tả về vMeme Xanh ngọc chưa thực sự ở bậc này.
Thứ hai: Cảm nhận “toàn bộ Trái đất là một (Gaia) và không khác gì với ta” có lẽ còn cách rất xa với “Toàn bộ vũ trụ là một, ta là Vũ trụ, Vũ trụ là ta”. Đây phải chăng là một dạng ảo tưởng đặc biệt của Xanh ngọc (như chúng ta đã từng quan sát thấy ảo tưởng của Xanh lá cây có thể khó nhận diện ra sao).
Tôi có một ví dụ:
Hình dung về một hành tinh X, rất rất lạnh, không hề có dấu vết của nước hay Oxy. Những thăm dò của chúng ta khi nhận ra các đặc tính đó liền loại hành tinh này ra khỏi danh sách những hành tinh có điều kiện sống tương tự như Trái đất, ta cho rằng ở đó không có sự sống phát triển. Nhưng khoan đã, thế nếu trên hành tinh ấy, mê tan ở thể lỏng có thể trở thành dung môi căn bản (tương tự như nước trên Trái đất chúng ta) để từ đó một dạng sự sống thích hợp có thể hình thành?
Sự sống của X sẽ mang những dạng thức mà ta không hình dung được. Cư dân của X và cư dân của Trái đất cũng khó có thể tìm được một môi trường để gặp nhau mà cả hai đều còn sống.
Nếu toàn bộ sinh thể trên Trái đất chúng ta là một, là Gaia, thì giữa Gaia và Dân-X, cả hai có thể nào thấu cảm sâu sắc, cảm thấy không hề có sự ngăn cách, phân biệt giữa hai Cái Tôi? Hay là sự khác biệt sẽ dẫn đến một xung khắc giữa hai Siêu chủng tộc?
Dĩ nhiên, chúng ta sẽ không thể có câu trả lời chính xác ngay bây giờ, chỉ là những luồng suy luận về tương lai, những lập trường khác nhau. Tôi sẽ rất vui nếu có dịp gặp gỡ, thảo luận trực tiếp cùng những bạn đọc cũng có hứng thú với chủ đề này.
Để đặt một kết luận cho những bàn luận mang tính triết học nhiều hơn tâm lý học về Cái Tôi, tôi xin tóm tắt lập trường của mình trong trang cuối cùng này:
Giờ đây, chúng ta đã quan sát rõ ràng thấy khuynh hướng hình thành và phát triển tâm lý của loài người.
Sâu thẳm trong tâm hồn, chúng ta có khuynh hướng phân biệt: thích và không thích, tốt và xấu… Càng “trẻ dại”, ta càng ở trong trạng thái phân cực chính mình. Ta có khuynh hướng sống chỉ với một phần của những khả năng được trao, và đè nén phần còn lại vào Bóng tối.
Cũng sâu thẳm trong tâm hồn, chúng ta có khuynh hướng chiến đấu với những phần Bóng tối do chính chúng ta tự tạo ra. Chúng ta có khuynh hướng tạo ra những tập hợp tạm thời gọi là Tôi, rồi lại đều đặn phá vỡ, cập nhật nó. Khi chiến thắng mỗi một khối Bóng tối lớn, chúng ta lại cập nhật Cái Tôi, ta “lên bậc”, ta cảm thấy khoan khoái. Cảm giác khoan khoái này rất giống với cảm giác gọi là Fiero trong thế giới game (sự khoan khoái tự hào khi vừa đánh thắng được một trùm, qua được một level khó khăn). Hơn nữa, thường thì đồng loại của chúng ta cũng tán thưởng khi thấy ta “lên bậc”.
Khi đã đạt một bậc phát triển nào đó, nhiều người rất hào hứng chỉ dạy lại cho người đi sau, tự hào với từng bước tiến của người “đệ tử”. Cảm giác hào hứng đó thật giống cảm giác Naches, thuật ngữ mà các chuyên gia thiết kế game dùng để mô tả niềm vui và tự hào của một người khi chỉ vẽ cho người khác chơi một màn mà mình đã chơi thành công.
Đến đây thì ẩn dụ hoàn thiện. Tôi có cảm tưởng cuộc đời sao rất giống một trò chơi cực lớn. Chúng ta sẽ dần dần tự phát hiện ra luật chơi. Có sống và có chết, có thành công và có thất bại. Trò chơi cứ thế mà sôi động luôn luôn. Mỗi người có bao nhiêu mạng (life) để chơi? Hầu hết chúng ta tin rằng mình có vô số mạng.
Động lực của trò chơi cuộc đời này là rất rõ ràng. Từng người trong chúng ta đều cảm thấy khuynh hướng làm tất cả những điều vừa kể trên như đã được “cài” sẵn trong lòng mình vậy. Ta vẫn làm thế xưa nay, dù chưa đọc bất kỳ lý thuyết nào về nó. Không chỉ từng con người đơn lẻ, mà cả loài người đều làm thế.
Thế thì hãy sống, hãy phát triển, và phát triển hơn cả những gì từng được quan sát nếu có thể. Hãy cứ tạo Bóng tối, rồi lại chiến đấu chống lại nó, “nuốt bóng tối” và lên bậc. Truyền lại cho người khác những “chiêu” thú vị mà mình đã học được. Học từ người khác khi có thể, hoặc cũng có thể ta thích khám phá luật chơi một mình.
Chỉ cần chúng ta lần theo những dấu chỉ vững chắc này là sẽ tìm ra luật chơi: một khuynh hướng không thể cưỡng lại từ sâu thẳm tâm hồn, và niềm vui trong trái tim.
