Thế gian có muôn vàn điều đáng bất bình, nhưng trong đó vẫn có thể rút ra vài điều khiến ta bứt rứt nhất. Danh sách “những điều trông thấy mà đau đớn lòng” này thường thể hiện một phần bị kìm nén rất chặt trong tâm hồn con người: Bóng tối.
Shadow trong tâm lý học, hay Bóng tối là gì?
Bóng tối, hay Shadow theo tiếng Anh, là một khái niệm quan trọng trong tâm lý học phân tích và tâm lý học Jung. Khái niệm này đề cập đến những khía cạnh tiêu cực, đen tối của bản ngã mà con người không muốn thừa nhận.
Khái niệm Bóng tối (Shadow) là do Nhà tâm lý học Carl Jung phát hiện và đặt tên. Quyển Sách Đỏ (Red) được Jung viết trong 15 năm (từ 1915 đến 1930) là một tài liệu rất quý giá về chủ đề này. Vì những mô tả nhạy cảm trong nội dung, tác phẩm này mới chỉ mới được gia đình ông công bố vào năm 2009, tức là 48 năm sau khi Jung qua đời.
Theo Jung, Bóng tối là tất cả những tiềm năng, ham muốn, khuynh hướng người ta lựa chọn không thể hiện hay phát huy. Nói cách khác, đó là phần con người “không được phép” bộc lộ.
Nhận diện Bóng tối trong đời sống thường ngày
“Những nét của Bóng tối của bạn được phóng chiếu ra khắp xung quanh bạn, cứ thấy nét nào của người đời na ná giống những gì bạn đã chôn chặt xuống vô thức là bạn ngay lập tức thấy bứt rứt. Sự thật là: những phần không được thừa nhận, không được sống đàng hoàng tử tế với ta ấy, chúng sẽ lẽo đẽo theo ta như ma, vờn móng vuốt mà rằng: ‘Sao lại chối bỏ chúng tôi?’.
Còn một cách khác để nhận ra Bóng tối: nó có thể thỉnh thoảng nhảy xổ ra và đâm cho chủ nhân của nó hoặc những người xung quanh những nhát đâm bất ngờ. Đó là khi bạn nói lỡ lời một câu khiến sếp bạn muốn độn thổ, khi bạn ôm và nịnh vợ mà miệng chợt thốt ra tên người tình. Đó là những khi Bóng tối nhảy ra khiến bạn hành xử vô thức ‘cứ như bị ma làm’, người xung quanh nhận ra và bảo cho bạn hay, bạn một mực không nhìn nhận điều đó là thật. ‘Em ghét mẹ anh như thế, nhưng nói thật nhé, em hung hãn giống hệt mẹ’ – và người chồng có nguy cơ nhận vài cú đánh bạo lực hay mắng nhiếc ngay, chứ đương sự nhất quyết không thừa nhận. Không phải họ biết mà chối – họ ‘vô thức’ về điều ấy thật.
Ghê gớm hơn nữa, nhân loại chứng kiến không chỉ một lần những câu chuyện rất khó hiểu: người hâm mộ chợt tung đạn vào người anh hùng vốn là thần tượng của mình, một nhà tu được xem ngang bậc thánh chợt lộ ra cả chuỗi những hành vi tội lỗi ghê gớm, vân vân. Có khi một người con rể – ngày thường hiền lành nhường nhịn – đột nhiên vung dao tàn sát cả cha lẫn mẹ vợ (điều này thường gặp còn hơn cả hai chuyện kia, vì những mối quan hệ thân thiết có khả năng ức chế một người rất cao, khiến họ phải đè nén, phải nhịn, phải giấu đi những đòi hỏi, những cơn tức giận)”.
– Trích sách Mô Hình Xoắn Động (Vũ Phi Yên)
Bóng tối và mối liên hệ với các bậc giá trị của Mô hình Xoắn động
Bóng tối trong tâm lý học Jung được hiểu là những mặt tiêu cực, bị áp bức của con người. Trong khi đó, Mô hình Xoắn động cho rằng mỗi bậc tiến hóa trong quá trình phát triển cá nhân và xã hội đều tiềm ẩn những hạn chế và cực đoan riêng. Nếu đọc kĩ lại mô tả của từng Vmeme, chúng ta sẽ thấy:
- Khởi đầu cho mỗi Vmeme là một giai đoạn thoải mái, hiệu quả và tương đối hạnh phúc. Những gì ta vừa phát triển chính xác là đối trị với những vấn đề của Vmeme trước đó.
- Rồi đến một thời điểm mọi việc xấu dần đi, dường như bóng tối dần lan tràn. Và chúng ta bị buộc phải chiến đấu chống lại chính mình, để thay đổi, để kích hoạt Vmeme mới đối chọi lại chính những vấn đề của chúng ta trong hiện tại.
Thử phối hợp hai học thuyết tâm lý để phân tích, ta thấy rằng việc tiến lên trên Xoắn động không hề dễ dàng với sự bủa vây của Bóng tối. Cảm giác khó chịu, căng thẳng nội tâm là cái giá luôn đi kèm với sự phát triển.
Mỗi bậc Vmeme có thể hiểu và chấp nhận những bậc đã lùi xa, nhưng thường có cảm giác khó chịu nhất với bậc vừa qua (Ta phải bỏ cách sống đó đi mới được, cố lên. Ôi, khổ quá!) và bậc sắp đến (Trông thật đáng ghét, thế thì có gì là hay? Sao lại có thể cho rằng sống như vậy là tốt hơn nhỉ?). Những xung đột lớn nhất cũng thường xảy ra giữa những Vmeme sát nhau.
Vì vậy, ý thức được tất cả những điều này, hy vọng chúng ta đều sẽ sáng suốt, tận hưởng hạnh phúc khi đang có hạnh phúc, thấu hiểu sự khó chịu của chính mình khi nó đến, và… vừa khó chịu vừa tiến lên một cách hiệu quả.
